Door: Maayke Meijering
De laatste Dwarskijkers van 2017 staat in het teken van rust, stilte en duisternis, die in de jachtige moderne samenleving niet zelden onder druk komen te staan. Nemen we nog wel de tijd om doelloos voor ons uit te staren en inspiratie en creativiteit tot ons te laten komen? Hoe kan Fryslân deze basisbehoeften benutten, maar ook beschermen, met het oog op leefbaarheid, het creatieve vestigingsklimaat en de toename van toerisme tijdens LF2018?
Drie sprekers reflecteren op deze thema’s en op het begrip stilte: dichter, schrijver en boerin Janna van der Meer (van het burgerinitiatief Kening fan ‘e Greide), architect Nynke-Rixt Jukema (van het project Feel the Night) en filosoof Joke Hermsen (die onder meer het boek Stil de Tijd, 2011, schreef). Een stiltewandeling door het (grotendeels) duistere landschap van Noordwest-Fryslân is de toepasselijke start van het programma. Warm worden doen we in de prachtige Groate Kerk in Sint Jacobiparochie, met een kom snert en roggebrood. Aanwezigen delen hun beste haiku’s over stilte op papieren lampionnen die daarna symbolisch het podium verlichten.
Kening fan ‘e Greide zet zich in voor een biodivers weidelandschap en een rendabele natuurinclusieve landbouw. De grutto, de koning van het weiland uit de naam van de beweging, staat symbool voor en is indicator van het veranderende landschap. Met zijn ‘verouderde’ bruine schutkleuren valt hij steeds meer op in het moderne, altijd groene, gras.
Wat is stilte?, vraagt Janna van der Meer zich af. We luisteren samen naar een opname van weidegeluiden: het ruisen van grassen, zingen van vogels, ritselen van insecten. Stilte is een bijzonder begrip: het kan ook rust betekenen, of simpelweg zijn. Deze stilte bevat leven! Tegenwoordig wordt gewaarschuwd voor téveel stilte op het platteland, maar een ander soort stilte, doodse stilte. Met de verandering van het klassieke weidelandschap gaat ook een klanklandschap verloren.
Door het intensiveren van de landbouw komt de biodiversiteit in het gedrang, terwijl deze geen luxe, maar een noodzaak voor ons eigen bestaan is. Een slang die zichzelf in de staart bijt. Bovendien, hebben al deze dieren niet ook het recht zich te laten horen, recht op leven? En verbinden deze dieren, deze geluiden, ons niet met het leven zelf? Stilte is een schaars goed in de moderne tijd. Maar als stilte rust en verbinding brengt, wat voor gevolgen heeft die schaarste dan?
Met je ogen dicht
Maar je oren juist open
Is stil soms heel luid
Architect Nynke-Rixt Jukema buigt zich over de gevolgen van een ander tekort. Niet alleen rust en stilte, maar ook het duister staat onder druk: elk jaar wordt het 5% lichter in Nederland. Al dat licht heeft invloed op de biodiversiteit en zelfs onze gezondheid. Met Feel the Night benadrukt en vergroot Jukema daarom de economische waarde van donker.
Achter de Zeedijk is totale leegte. Door leegstaande schuurtjes om te toveren tot mini-bezoekerscentrums maakt Jukema lokaal donker-toerisme mogelijk. Haar Star Barns bieden ruimte voor rust en duisternis, fungeren als observatorium voor sterrenkijken en richten de aandacht op de lokale omgeving. Bezoekers leren en ervaren de waarde van donker en alles wat daarin leeft.
Die aandacht staat ook centraal in de Nachttuin in Wier, Lautatún. Door middel van een poorthuis en zintuiglijke routing leert de bezoeker alles over lokale cultuur en natuur. Uiteindelijk wil Jukema langs de hele Waddenzeekust zulke Nachttuinen aanleggen. Beide projecten stimuleren bewustwording en beleving. Emotionele betrokkenheid leidt zo uiteindelijk tot beleidsverandering en een donker en stil Waddengebied.
’s Nachts op de dijk staan
Een ster als je nachtlampje
De hemel je dak
Stilte en tijd lijken in eerste instantie twee fundamenteel verschillende zaken, maar filosoof Joke Hermsen denkt daar anders over. De moderne mens heeft een paradoxale verhouding met tijd. Ondanks steeds meer tijdbesparende middelen, hebben we er minder van dan ooit. Grote kans dat je antwoordt met ‘Druk!’ op de vraag ‘Hoe gaat het?’ De klok drijft ons op, bepaalt ons leven.
De tijd kent twee gezichten: Chronos – de oudere heer met baard, zeis en zandloper, die ons herinnert aan het eindige leven, de aftikkende tijd – en Kairos – een jonge krachtige god met weegschaal, als om ons te wijzen op zorgvuldigheid, de tijd nemen. Chronos is de kloktijd, lineair, meetbaar, objectief, altijd gelijk en universeel geëconomiseerd. Kairos daarentegen is de subjectieve, innerlijke tijd, dat moment van inspiratie, het mijmeren, fantaseren en dagdromen. Juist daar is ruimte voor creativiteit, voorstellingsvermogen en nieuwe inzichten.
Kairos heeft wel een voedingsbodem nodig. Door rust en stilte op te zoeken, te wandelen, mediteren, muziek te luisteren of kunst te kijken stimuleer je het Kairotische moment. Dan zwijgen de klokken, ervaar je de ware, innerlijke tijd en creëer je ruimte voor introspectie en reflectie. Het is het intermezzo, waarin je loskomt van de klok. Het is ‘tussentijd’.
In de tussentijd
Leerde ik Kairos kennen
Als een goede vriend
Het is een algemene aanname dat Fryslân nog relatief veel rust, ruimte, stilte en duisternis te bieden heeft. Het merendeel van de zaal meent dat die stilte en rust waardevol is voor het vestigingsklimaat van kunstenaars in Fryslân, toch klinken kritische noten. Is het promoten van die rust en stilte wel verstandig? En kunnen kunstenaars niet juist reuring gebruiken? Van dat geromantiseerde beeld van kunstenaars én van Fryslân moeten we ook maar eens af. In Fryslân wordt geleefd en is geluid! Bovendien, misschien is er in Fryslân wel minder vraag naar kunst, omdat we de Kairotische ervaring hier ook wel op andere manieren vinden.
De zaal vindt dat het in ieder geval zaak is de balans te bewaken tussen toerisme stimuleren en de rust behouden. Misschien moeten we zelfs onze handen afhouden van het promoten van rust en stilte. Bewustwording is stap één, maar een economische waarde creëren gaat misschien wel te ver. Willen we een sympathiek Disneyland in onze symbolische achtertuin?
Nynke-Rixt Jukema erkent dat er een spanningsveld ontstaat, maar dat emotionele betrokkenheid en economische waarde zorgen voor een economisch belang bij het behoud. Juist de liefhebbers van stilte en duisternis zullen komen, zij vormen geen bedreiging. Er volgt applaus wanneer ze benadrukt dat we tot actie over moeten gaan, omdat onze rijkdommen, rust en duisternis, langzaam verloren dreigen te gaan.
Het moge duidelijk zijn: het behoud van stilte, rust en duisternis gaat Friezen aan het hart. Om tot nieuwe oplossingen voor dergelijke (en andere) maatschappelijke problemen te komen, moeten we out of the box denken. Door pas op de plaats te maken en rust te nemen, ervaren we de Kairotische ‘tussentijd’ die in deze drukke maatschappij zo broodnodig is. Sta eens stil bij de tijd, reflecteer en kom tot nieuwe inzichten die in het jaar van LF2018 leiden tot inspirerende initiatieven om Fryslân nog mooier te maken.
Bekijk hieronder de foto’s (fotograaf Ruben van Vliet)
