Door: Maayke Meijering
Over de waarde van kunst en cultuur als vliegwiel voor maatschappelijke verandering is al uitvoerig gesproken tijdens de serie Dwarskijkersdebatten. Community art-projecten, die daar uitermate geschikt voor zijn, vragen evenwel om een goede samenwerking tussen lokaal bestuur, maatschappelijke organisaties en ‘de maker’. Maar hoe overtuig je alle stakeholders van de waarde van het project? Hoe zorgen we samen voor een structureel én duurzaam draagvlak voor community art? En hoe voeren we dit gesprek?
Debat is een vast onderdeel van Dwarskijkers, vaak met veel gelijkgestemden. Maar hoe ziet zo’n dialoog eruit als er van consensus geen sprake is? Thijs Lijster benadrukte tijdens het debat ‘De Waarde van Kunst’ het belang van de tegenspraak, van de ‘dissensus’. Community art bij uitstek maakt die dissensus zichtbaar. Ditmaal focust Dwarskijkers op het belang van de vruchtbare dialoog als noodzakelijk instrument. Vanuit het sociaal-culturele domein is onderzoeker en cultureel antropoloog Marleen van der Haar (kennisinstituut Het PON, Tilburg) te gast. Kunstenaar en onderzoeker Nathalie Beekman laat haar licht vanuit artistieke hoek op het thema schijnen.
In opdracht van de provincie Noord-Brabant doet Marleen van der Haar onderzoek naar het begrip ‘sociale veerkracht’, dat oorspronkelijk uit de rampenstudies komt. Het maakt zichtbaar hoe een samenleving herstelt van een plotselinge schok (zoals een ramp of aanslag) of een geleidelijke ‘regen’ (zoals krimp of de energietransitie).
Door samen de ‘veerkrachtdialoog’ aan te gaan, een geleide dialoog in de vorm van een spel, krijgen burgers de regie in handen. Het spel maakt inzichtelijk wat zij zelf kunnen doen, wat ze als buurt samen op kunnen pakken en welke voorzieningen daar nog voor nodig zijn. In een tijd waarin de participatiesamenleving steeds duidelijker vormen aanneemt, worden burgerkracht (zelfredzaamheid, samenredzaamheid) én actief burgerschap (meedoen en meedenken, van onderaf in plaats van top down) steeds belangrijker. Veerkracht kan dan dienen als nieuw perspectief, als optimistische ‘bril’. Met behulp van de ‘veerkrachtdialoog’ worden deze sociaal-culturele waarden versterkt, ondersteund en benut. In Tilburg werken lokale overheid, onderzoekers en burgers nu samen en zetten meerjarige projecten op om sociale veerkracht te stimuleren.
Waar Marleen van der Haar onderzoek doet naar grote groepen mensen, onderzoekt kunstenaar Nathalie Beekman de samenleving in het klein: in het klaslokaal. Vanaf 2013 ontwikkelde ze aan de Master Kunsteducatie (Hanzehogeschool Groningen/NHL Leeuwarden) Sparklab, een kunst- en filosofielab voor kinderen op de basisschool. Leerlingen gaan één keer per maand mee naar een huisje in het bos, een soort enclave, waar ze samen kunst maken en filosoferen. Eén van de doelstellingen bij het opzetten van het project, was het stimuleren van de sociaal-emotionele ontwikkeling van de kinderen. Samen met de leerkrachten – die gestimuleerd worden het project eigen te maken – begeleidt Beekman de leerlingen in het langlopende project. In plaats van daarbij te focussen op direct resultaat, is het project juist procesgericht: de reis is belangrijker dan de eindbestemming.
Ook in haar andere projecten staat dat proces centraal. Zo ging ze het gesprek aan met buurtbewoners over een beeld dat al sinds jaar en dag in de wijk stond, ‘De Starter’ van Jaap van der Meij (1972). Beekman organiseerde een buurtbrunch en zette korte, laagdrempelige workshops op die meningsvorming stimuleerden. Met een ander project toog ze het Groninger aardgasgebied in. Jammer, vond ze, hoe bewoners weinig met elkaar in gesprek gingen over hun ervaringen. Met een combinatie van keukentafelgesprekken en tafeltheater, gaf ze hen nieuwe inzichten, een helicopterview en het gevoel dat er eens écht naar ze geluisterd werd.
Na de pauze is het woord aan drie professionals die in de praktijk te maken hebben met samenwerkingen tussen verschillende stakeholders. Jenneken Aarssen van Tandem for Culture/European Cultural Foundation vertelt over culturele uitwisselingen met uiteenlopende organisaties uit Europa, die met elkaar matchen om ervaringen en kennis uit te wisselen, inspiratie op te doen en de eigen organisatie te versterken. Deelname aan het project levert niet alleen een nieuwe blik op, ook de lokale positie wordt vaak verbeterd en werkt zo als katalysator.
In Heerenveen zette Marjolein Reurich met twee partners community art-project De Muze op, in samenwerking met De Reis van Keunstwurk. Onder de titel Heldinnen van het Veen worden honderd ‘gewone’ vrouwen genomineerd die iets bijzonders doen met hun leven. De dialoog aangaan met verschillende partijen blijkt nog niet zo makkelijk, ervaart ze regelmatig, want hoe krijg je de stakeholders uit hun spreekwoordelijke (ivoren) toren?
Ook Warner Werkhoven merkt die drempels op, als senior adviseur bij Kunstbalie en projectleider bij Community Art Brabant. In zijn functies werkt hij met kunstcentra, gemeentes, woningcorporaties en buurtcultuurcentra, maar ondanks een groei van het aantal community art-projecten zijn er maar weinig duurzame samenwerkingen op de lange termijn. Alle stakeholders spreken een eigen taal en hebben een eigen belang. Om al die partijen mee te krijgen in een toekomstbestendige langetermijnvisie zal er aandacht aan die belangen en taalbarrière geschonken moeten worden.
Na een avond intensief luisteren naar onderzoekers, kunstenaars en adviseurs is het aan het eind van de avond tijd om zélf eens in die rollen te duiken, onder leiding van Nathalie Beekman. Ieder heeft tijdens het spel een eigen rol binnen een maatschappelijke of culturele organisatie, overheid of als burger/deelnemer. Zij gaan de dialoog met elkaar aan vanuit de thema’s geloof, hoop en liefde en proberen elkaar te overtuigen van de waarde van community art-projecten.
Groep Geloof tekent een groot vraagteken, in de vorm van een weg. De stip eronder is het vertrekpunt. “De vraag is de weg”, leggen ze uit. Er mag meer aandacht uitgaan naar het (begin)proces en minder naar het eindpunt van de reis. Het resultaat van kunst is niet altijd meetbaar (zo concludeerden we ook al tijdens het debat ‘De waarde van kunst’). Door samen een duidelijk verwachtingspatroon te scheppen, kan de aandacht verschuiven van het doel naar het proces.
Groep Hoop voert een stukje op: in het midden staat een kleine kring mensen naar binnen gekeerd. Buitenstaanders proberen van buitenaf de aandacht te trekken. Langzamerhand breekt de binnenste ring open en vormt zich een grotere, inclusieve ring. Drie mensen blijven achter in het midden, nog steeds met de rug naar de rest. Er is ‘zachte kracht’ nodig, meent de groep, om alle partijen te overtuigen. Hoe meer zij samenwerken, hoe makkelijker het daarna gaat om ook anderen te betrekken. Toch zullen er altijd individuen of partijen zijn die om welke reden dan ook niet kunnen of willen meedoen, accepteer, respecteer en omarm óók hen.
Ook groep Liefde beeldt het resultaat van hun rollenspel uit: als een goed geoliede machine die, als eenmaal het balletje gaat rollen, prachtige resultaten geeft. Het geheel beeldt verbinding, verwondering, samenwerking, toevalligheden en samen iets teweegbrengen uit. En, “je hoeft niet direct te trouwen, ook een (korte) verkering kan waardevol zijn” vindt één van de groepsleden. Vier ook die successen en laat ze zien.
Wanneer we het gesprek aangaan over community art, wellicht een stakeholder van de waarde ervan moeten overtuigen, kunnen we met ‘zachte kracht’ veel bereiken. De partij aan de andere kant van de tafel spreekt dan wel een eigen taal en heeft een eigen belang, maar door de dialoog te zien als bron van inspiratie en stapsteen, is het gesprek aangaan áltijd waardevol. In dit ontwerp- en overlegproces is de reis vaak net zo belangrijk – zo niet belangrijker – dan de eindbestemming, net als bij het uiteindelijke project. Door met alle partijen ruim aandacht aan deze beginfase te besteden, is ieders verwachtingspatroon gelijk en gaat het balletje vanzelf verder rollen. Ook wanneer de dialoog moeizamer verloopt – wanneer dissensus overheerst – bedenk: ook een korte verkering kan het project verder brengen. Deze stappen, hoe klein ook, mogen gevierd worden als onderdeel van een proces dat uiteindelijk zal leiden tot een groeiend draagvlak voor community art.
